Istnieje kilka umownych poziomów intensywności kontaktu z narkotykami. Można wyróżnić kolejne etapy kontaktu z nimi, od samej inicjacji aż do zaawansowanego uzależnienia.

1. Inicjacja

Ten pierwszy etap mają za sobą zarówno osoby, które chociaż raz czegoś spróbowały, jak i te, które nabywają kolejnych doświadczeń z „braniem”.

2. Etap eksperymentowania

Część osób może poprzestać na jednokrotnym lub kilkakrotnym spróbowaniu danej substancji psychoaktywnej, inni z kolei mogą kontynuować swoje doświadczenia i wejść w kolejny etap „eksperymentowania” z narkotykami. Faza ta obejmuje pewien motyw poznawczy, czyli chęć sprawdzenia jak działa dany narkotyk, jakie wywołuje skutki. Jeżeli u danej osoby ciekawość i chęć eksperymentowania jest silniejsza niż pewne racjonalne przesłanki i argumenty, może to oznaczać, iż ma ona pewne kłopoty w sferze emocji, które zyskują kontrolę nad jej postępowaniem.

Dla części osób etap eksperymentowania może być ostatnim etapem użytkowania narkotyków i zakończyć się całkowitym zerwaniem kontaktu z nimi. Taki efekt może wywołać uświadomienie sobie związanych z nimi niebezpieczeństw oraz niespełnieniem pewnych oczekiwań, które były przyczyną eksperymentów. Osoby, które nie rezygnują z nich, wchodzą w kolejną fazę, którą można nazwać fazą używania substancji.

3. Etap używania i nadużywania substancji

Zdaniem wielu specjalistów w przypadku narkotyków, zwłaszcza tych silnych w ogóle nie można mówić o fazie używania, gdyż praktycznie każde ich „użycie” już stanowi nadużycie. O nieproblemowym „używaniu” narkotyków mówią zazwyczaj osoby je zażywające lub osoby z ich najbliższego otoczenia, stosujące mechanizmy obronne i próbujące bagatelizować związane z tym ryzyko.

 
W odniesieniu do niektórych narkotyków, np. marihuany funkcjonuje znacznie większa tolerancja i pogląd zakładający istnienie etapu nieszkodliwego jej używania ma znacznie więcej zwolenników.
 

Wejście w fazę nadużywania substancji psychoaktywnej oznacza pojawienie się określonych konsekwencji przyjmowania narkotyku, a więc różnego rodzaju problemów w szkole, w pracy, w domu, w życiu rodzinnym czy osobistym. Etap ten oznacza już takie używanie narkotyku, które bardziej zwraca uwagę otoczenia, coraz trudniej jest je ukryć i które przynosi coraz więcej negatywnych konsekwencji.
 

4. Etap uzależnienia

Kolejnym etapem następującym po fazie nadużywania narkotyku jest już uzależnienie. WHO definiuje je jako „psychiczny, a niekiedy fizyczny stan wynikający z interakcji między żywym organizmem a lekiem, charakteryzujący się zmianami zachowania i innymi reakcjami, do których należy konieczność przyjmowania leku w sposób ciągły lub okresowy, w celu doświadczenia jego wpływu na psychikę, a niekiedy by uniknąć przykrych objawów towarzyszących brakowi leku. Tolerancja może wystąpić, ale nie musi. Osoba może być uzależniona od więcej niż jednej substancji”.
 

Spośród grupy osób eksperymentujących z różnego rodzaju narkotykami wyłania się mniejsza podgrupa tych, którzy przechodzą do bardziej regularnego używania substancji i następnie - do zaawansowanego uzależnienia. U niektórych doświadczenia z narkotykami kończą się  na pierwszym czy kolenym etapie ich używania, inicjacja nie koniecznie musi skończyć się wpadnięcia w nałóg.
 

Osoby, które na pewnym etapie swojego życia przyjmowały jakieś narkotyki, nawet będące już na etapie ich „używania” lub "nadużywania" mogą przez jakiś czas utrzymywać się na tym etapie, mogą się z niego w pewnym momencie wycofać i całkowicie zrezygnować z dalszych doświadczeń, lub też zwiększać ilość i częstotliwość przyjmowanych środków, co może prowadzić do wielodniowych „ciągów”, których konsekwencją jest głębokie uzależnienie. Z czasem każda próba przerwania takiego ciągu skutkuje bardzo przykrymi dolegliwościami, zarówno natury fizycznej, jak i psychicznej. Pewne objawy abstynencyjne są sygnałem pojawienia się uzależnienia fizycznego.